TRE in conflictgebieden of met oorlogsvluchtelingen

[Door: Nicolien Zuijdgeest, TRE-provider]

Oorlog in Europa. De afgelopen tijd krijgt TRE Nederland veel vragen over TRE doen met vluchtelingen uit de Oekraïne. Timing, zelfregulatie en je eigen gronding zijn cruciaal. Over handvatten en persoonlijke ervaringen.

De basisregel in een crisis is dat je mensen uit of in een oorlogs- of conflictgebied pas kunt helpen zodra ze weer in een – voor hen veilige – omgeving zijn, waarin zij zijn voorzien van eerste, basale levensbehoeften. Tot die tijd staan mensen in een overlevingsstand dankzij hun verdedigingsmechanisme, en die functie moet intact blijven.

David Berceli zegt hierover: “Mensen moeten hun verdedigingsreacties intact kunnen houden zolang ze nog midden in de ramp zitten. In die eerste fase van de rampenrespons, de noodfase, willen mensen voor zichzelf voedsel, water, onderdak, gezondheid en veiligheid. Mensen hebben hun verdedigingsmodus nodig om in het basale levensonderhoud te voorzien. Pas als daarin voorzien is en er veiligheid wordt ervaren, zal hun zenuwstelsel klaar zijn om te profiteren van TRE. Dit kan maanden duren, geen dagen of weken.”

Afghanistan evacuatie

Zelf werk ik veel in conflictgebieden met humanitaire en ontwikkelingsorganisaties, mensenrechtenorganisaties en internationale organisaties. Vorig jaar begeleidde ik een Duits Afghanistan-evacuatieteam bij het stressmanagement. In de noodfase was TRE als nieuwe methode aanleren een hinderlijke onderbreking, omdat iedereen alert en beschikbaar moest zijn 24/7. Er was toen geen ruimte om TRE als methode te leren.

Zodra de eerste druk van de ketel was, begeleidde ik het team om de paar dagen met sessies. Dat werkte goed. De teamleden meldden terug dat ze letterlijk beter gingen slapen, meer honger hadden, dat er rust in het lichaam terugkeerde en ze weer tijd namen voor sociale contacten.

Het is natuurlijk een ander verhaal als mensen voorafgaand aan een crisis al bekend zijn met TRE, dan kunnen ze prima TRE toepassen op momenten van veiligheid. Denk aan politiemensen of militairen die TRE tijdens hun opleiding hebben geleerd en tijdens een langdurige inzet voortdurend ‘aanstaan’ en alert moeten zijn. Door tussentijds te ontladen kan het zenuwstelsel terug naar baseline. Dit helpt om tijdens een inzet betere beslissingen te blijven nemen. Timing is dus cruciaal.

Niet te diep ontladen

Soms kun je beter geen TRE doen, of heb je een ander nodig die de sessie begeleidt. Een cliënt werkte in de Centraal-Afrikaanse Republiek, waar onrusten waren uitgebroken. Het was onzeker of ze wel weg kon komen. Deze dame was bekend met TRE, en ik begeleidde de sessies op afstand. Mijn aanwezigheid gaf haar rust. Ze had de sessie niet alleen kunnen doen, zei ze. Daarvoor was ze te onrustig. Mijn aanwezigheid zorgde voor containment, en stelde haar in staat te co-reguleren. De ontladingen ging niet te diep, want zij moest vanuit haar freeze nog functioneren in een omgeving die niet veilig was. Niet te diep ontladen is dus functioneel.

Bij een andere cliënt in een vergelijkbare situatie had ik andere interventies nodig. Hij kende TRE niet, en zijn zenuwstelsel was te geactiveerd om iets nieuws te leren. Op afstand werkten we via de ademhaling. In combinatie met fysieke interventies kon hij zijn zenuwstelsel de broodnodige rust geven. Een jaar later appte de cliënt dat hij in een lastige situatie zat: Of ik die oefening weer kon uitleggen. Zijn geheugen had dus opgeslagen dat die oefening in die benarde situatie goed werkte. Soms zijn andere, fysieke of luchtige, interventies geschikter dan TRE.

Maatwerk

Iedere crisissituatie is weer anders. In Libië begeleid ik als trainer en teamcoach een aantal lokale organisaties die werken met slachtoffers van geweld. Toen hun stad een jaar lang een militaire belegering doormaakt, had dat enorme impact op de manier waarop het team werkte en op het functioneren van de teamleden zelf. De maatschappelijk werkers en psychologen deden hun consulten via de telefoon vanuit huis, en hadden daardoor geen scheidslijn meer tussen werk en privé.

De teamcoaching deed ik toen via korte videoclipjes met groepsopdrachten of individuele interventies, gefocust op zelfregulatie, verbinding, samenwerking en beweging. Als er internet en elektriciteit was, konden ze de clips bekijken. De opdrachten maakten ze in hun tijd en op hun manier. Een subgroep kwam samen in de auto, een andere subgroep dronk ‘s ochtends koffie als de milities in hun wijk nog sliepen. Centraal stond: Wat hebben jullie nodig? Maatwerk zorgt voor veiligheid, co-regulatie en verbinding onderling. Een groep weet vaak goed wat ze nodig heeft, honoreer dat in je aanpak. Wil niet te veel, meer is minder.

Jemen, Syrië, Irak of Oekraïne: ieder conflict, iedere oorlog heeft andere kenmerken. Hoe pak je TRE geven aan groepen uit conflictgebieden dan aan? Ik begeleid teams of organisaties bij de organisatie-ontwikkeling en teamontwikkeling, en ik focus me op een middellange termijn. Tijdens trainingsweken in het Midden-Oosten en Noord-Afrika probeer ik voldoende ruimte in het programma in te bouwen voor TRE, waardoor deelnemers zelfstandig met TRE naar huis kunnen. Dan is het een supermooi middel waarmee professionals zichzelf kunnen helpen. Zorg voor voldoende begeleidingstijd. Ik doe TRE met groepen die ik langer kan begeleiden.

Zelfregulatie

Hulp aan anderen bieden is mooi, maar het begint met jouw eigen zelfregulatie. Schiet je na het zien van beelden van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne in de actie-modus? Grond jezelf, doe een TRE-sessie om jouw spanning te ontladen en kijk dan met een frisse blik naar wat jij in jouw omgeving kan aanbieden, binnen jouw mogelijkheden.

Ik heb zelf in conflictgebieden gewerkt, en weet aan den lijve wat dat doet met mensen. Dat is waardevolle ervaring en informatie. Als mensen vluchten, dan reist het conflict mee. Weet waar je eigen grenzen liggen, ken je eigen expertise. ‘Nee zeggen’ tegen een opdracht of deze doorgeven aan een meer ervaren collega getuigt van professionaliteit. Anderen begeleiden staat of valt met je eigen zelfregulatie en het kennen van je eigen grenzen.

Een groot voordeel in het Midden-Oosten en Noord-Afrika is dat ik Arabisch spreek. Ik weet daardoor makkelijk wat er speelt in het betreffende land, in een organisatie en onder de deelnemers. Ik kan snel verbinding maken en een veilige ruimte bieden om in samen te zijn. Als het kan, doe TRE in de moedertaal zodat de hersenen cognitief ontlast worden. Als jij de taal niet spreekt: wie gaat er tolken, en hoe goed kun je de tolk instrueren?

In het geval van mensen die direct uit een oorlogsgebied komen, weet je niet wat ze hebben meegemaakt. En, mensen kunnen en willen je ook niet alles vertellen. Mensen kunnen een hard trauma hebben ervaren, maar er kunnen ook ‘zachte trauma’s’ in het spel zijn. Denk aan de zogenoemde Adverse Childhood Experiences (ACE). En, weet je wat voor (zelf)medicatie of illegale pillen mensen gebruiken en hoe dat de TRE-ervaring kan beïnvloeden? David Berceli stelt: Beoordeel vooraf zo goed mogelijk wie jouw sessies bijwoont.

In het geval van vluchtelingen of ontheemden in Europa kan je die selectie goed maken via een tussenpersoon, die een vertrouwensband heeft met de deelnemers. Doe een ervaringssessie met de tussenpersoon, zodat die duidelijk kan maken wat TRE inhoudt. Laat de deelnemers vervolgens een Overeenkomst van Begrip lezen en tekenen, zodat duidelijk wordt dat TRE een hulpmiddel voor henzelf kan zijn.

Nazorg

Besef je ook dat zolang mensen dag in dag uit nieuws volgen en van familie en vrienden de laatste ontwikkelingen in de oorlog horen, ze altijd weer uit hun veilige zone worden gehaald. Ze staan dan wellicht bloot aan secundair trauma: een blootstelling door uit de eerste hand te horen over die gebeurtenis. Als er extra hulp nodig is, waaruit bestaat jouw nazorg?
TRE is niet het antwoord op alle problemen. Naar wie of welke diensten kun je doorverwijzen? Met wie kun je aanvullend samenwerken? Hebben mensen een netwerk om zich heen voor co-regulatie? Als er aanvullende behoefte is aan therapie bij een psychiater of gesprekken met een psycholoog of als mensen andere intensievere behandeling nodig hebben dan TRE: waar is dat beschikbaar? Heb jij het inzicht en de ervaring om door te verwijzen?

Een mooi overzicht van wat waar beschikbaar is, is de handreiking die de klankbordgroep Vluchtelingen & Asielzoekers (V&A) publiceerde. In deze klankbordgroep zitten gespecialiseerde GGZ-organisaties met expertise op het gebied van transculturele psychiatrie. In het document staat wat zij als ketenpartners op het gebied van traumazorg kunnen betekenen voor mensen die door de oorlog in Oekraïne naar Nederland gevlucht zijn: https://migratie.arq.org/sites/default/files/domain-51/documents/aanbod_va_keten_oekraiense_vluchtelingen_14_april_2022-51-16503881751698919013.pdf

Bundel krachten

TRE is een middel dat mensen op weg helpt, niet de enige weg. David Berceli zegt: “TRE is pas effectief als onderdeel van een collectieve aanpak met een lange termijnplanning, en vanuit een goede organisatie.” Werk dus vooral samen. Het is handig contact te maken met non-gouvernementele organisaties (Ngo’s), lokale organisaties of humanitaire organisaties die vluchtelingen opvangen, en je bij deze structuur aan te sluiten. Ngo’s functioneren op projectfinanciering, waardoor vergoeding voor diensten niet altijd beschikbaar is. Sluit je aanbod aan op wat vluchtelingen of helpers ter plekke nodig hebben. En besef dat niet iedereen in een conflictgebied of oorlog getraumatiseerd is. Het ene zenuwstelsel is het andere niet.

Nog een ding. Laat je niet meeslepen in oorlogsretoriek en -propaganda. Oorlog is altijd politiek. De agressor is een overheid die aanvalt, en de verdedigende partij bestaat niet uit heiligen. Onder de streep zijn burgers altijd de grote verliezers. Een oorlog is nooit zwartwit, maar kent veel grijstinten.

Over Nicolien

Als Facilitator| Trainer | Coach begeleid ik groepen en teams die onder hoge druk werken, leven in conflictgebieden of zelf werken met kwetsbare doelgroepen die zwaardere thematiek meebrengen. Vanwege mijn achtergrond als Arabist werk ik veel in het Midden-Oosten en Noord-Afrika.

Met dank aan Jo Huylebroeck voor input